Sterkere Afsluitdijk zorgt voor meer veiligheid en biodiversiteit

Veilig achterland

De Afsluitdijk heeft drie spuigroepen bij het Noord-Hollandse Den Oever en twee bij het Friese Kornwerderzand. Deze houden het zoute water uit de Waddenzee tegen en voeren het zoete hoge water uit het IJsselmeer af op basis van waterstandsverschil. Door klimaatverandering moet meer water uit het IJsselmeer naar de Waddenzee worden afgevoerd dan de huidige spuigroepen aan kunnen. Daarom komen er twee extra spuigroepen in de tusseneilanden van het spuisluiscomplex bij Den Oever. Hier komen ook twee gemalen met elk drie pompen die samen een pompcapaciteit hebben van 235 m³ water per seconde. Met het principe ‘spuien als het kan, pompen als het moet’ kan hoogwater uit het IJsselmeer worden afgevoerd, zelfs als het waterpeil in de Waddenzee hoger is.

We bouwen in de combinatie Levvel met Invesis, Van Oord en Rebel de extra spuigroepen en nieuwe gemalen. En versterken de Afsluitdijk met nieuwe dijkbekleding en door ophoging aan de kant van de Waddenzee. Daarnaast zijn we verantwoordelijk voor twee keersluizen, een nieuw fietspad over de dijk aan de Waddenzeezijde, een doorlaatmiddel voor de Vismigratierivier, vernieuwing van de A7en 25 jaar onderhoud.

Doorgang voor de vissen

De Afsluitdijk is een grote barrière die de natuurlijke migratieroutes van vissoorten (van zout naar zoet water en andersom) verstoort. De belemmeringen worden zoveel mogelijk weggenomen, met name door de aanleg van de bijzondere Vismigratierivier die gaat zorgen voor permanente doorgang door de Afsluitdijk. De vissen vinden nu op veel kleinere schaal hun weg door de al bestaande vispassage bij Den Oever en door visvriendelijk spuibeheer bij Den Oever en Kornwerderzand.

Visvriendelijk spuibeheer

Het doel van de spuigroepen is het afvoeren van overtollig water uit het IJsselmeer naar de Waddenzee. Vissen kunnen de afvoerstroom niet overwinnen. Om de migratie van vissen mogelijk te maken, voert Rijkswaterstaat visvriendelijk spuibeheer uit. Dit gebeurt alleen bij het spuien van zoet water naar de Waddenzee. De spuisluizen gaan tussen de 10 en 15 minuten eerder open dan normaal, waardoor de vissen het IJsselmeer in kunnen zwemmen. Hierdoor komen jaarlijks 185 miljoen extra vissen vanuit de Waddenzee het IJsselmeer in.

Visveilige pompen

Aandacht voor de vissen is er ook bij het ontwerp van de pompen in de gemalen. Onze leverancier Flowserve heeft in opdracht van ons visveilige pompen ontwikkeld met minder schoepen en met minder scherpe randen. Ook hebben de pompen een lagere draaisnelheid en is er een grotere ruimte tussen de waaierbladen en de slijtring aan de wand. In elke pomp komt een heetwaterinstallatie om de aangroei van kokkels en mossels te voorkomen, in plaats van het schadelijke hypochloride te gebruiken.

Het civiele werk is grotendeels klaar. De aandacht gaat nu uit naar de pompbehuizing en de werktuigbouwkundige onderdelen.

Vismigratierivier en doorlaatmiddel

Van grote betekenis is de Vismigratierivier – een initiatief van de Waddenvereniging, It Fryske Gea, Sportvisserij Nederland, NetVISwerk en Coalitie Blauwe Hart Natuurlijk. Deze vier kilometer lange voorziening komt naast het spuisluiscomplex in Kornwerderzand. De Vismigratierivier is een geleidelijke overgang van zout naar zoet water die de dagelijkse getijdenwerking nabootst. Vissen kunnen hierdoor continu de Afsluitdijk passeren. De Vismigratierivier wordt ontwikkeld door De Nieuwe Afsluitdijk (DNA), een samenwerking van de provincies Noord-Holland en Fryslân en de gemeenten Hollands Kroon en Súdwest-Fryslân.

Namens DNA gaf Rijkswaterstaat aan ons opdracht voor het doorlaatmiddel van de Vismigratierivier door de Afsluitdijk. Bij het ontwerp hielden ecologen van DNA rekening met het migratiegedrag van minimaal twaalf doelsoorten. Om zowel sterkere als zwakkere vissen doorgang te bieden, bestaat het doorlaatmiddel uit een hoofdpassage van negen meter breed en een smallere passage van drie meter breed met verticaal geplaatste schotten en kleine doorstroomopeningen.

Na de opdrachtgunning volgden meerdere ontwerpsessies, waarin Rijkswaterstaat, wij en de ecologen van DNA samen de contracteisen doorgrondden. Een enorme puzzel. Het kunstwerk moet immers waterkerend, ecologisch verantwoord, recreatief interessant, veilig en te onderhouden zijn. Een optimum daarin bereiken lukte opvallend goed dankzij de intensieve samenwerking. Een mooi voorbeeld is de bodembescherming van de doorgang. Vanuit waterveiligheid zou een gladde sterke betonvloer de voorkeur hebben, maar vissen hebben reliëf nodig om te schuilen. Gekozen is voor robuuste en natuurlijke stenen die uitspoeling voorkomen en vanwege de vele holle ruimtes schuilgelegenheid bieden aan passerende vissen. De wanden zijn uitgerust met verticale richels (cannelures) om eveneens schuilgelegenheid te bieden aan kleinere vissoorten.

Innovatieve schuiven

De grootste passage is voorzien van een hoogwaterkerende schuif en drie regelwerkschuiven. Wij kozen voor de innovatieve toepassing van vezelversterkte kunststoffen bij alle schuiven vanwege gunstige levensduuraspecten. In de onderhoudsfase monitoren wij dit materiaal om leerervaringen op te doen. Afhankelijk van stroomsnelheden, zoutgehaltes en visbewegingen gaan deze deels of helemaal open om de waterveiligheid te waarborgen, erosie te beperken en vismigratie te maximaliseren. Ook dat is een complexe puzzel met steeds betere resultaten. De Vismigratierivier doorsnijdt de Afsluitdijk als primaire waterkering. Rijkswaterstaat blijft verantwoordelijk voor het sluiten van de waterkerende schuif tijdens een storm.

Bouwfasering

Het doorlaatmiddel voor de Vismigratierivier is 120 meter lang en 20 meter breed. We hebben de bouwfasering zodanig ingestoken om het verkeer door te laten gaan en veilig te kunnen bouwen. Zo is de Afsluitdijk tijdelijk noordwaarts gelegd om de betonconstructie ter plekke te bouwen. Inmiddels ligt de A7 weer op z’n oude plek, nu bovenop het kunstwerk. De tijdelijke dijk werd daarna werkeiland om de bewegende delen en het bedieningsgebouw aan de noordkant te realiseren.

Het civiele werk is vrijwel gereed en de installaties zijn getest. DNA laat vervolgens de Vismigratierivier aanleggen voor een vrijwel altijd beschikbare vispassage. Met de aanleg van de Vismigratierivier kan het hele ecosysteem zich herstellen. In de geleidelijke overgang van zoet naar zout water gedijen bijvoorbeeld zeldzame plantensoorten die waren verdwenen. Rondom de rivier komt een wandelpad, zodat bezoekers de unieke getijdevoorziening kunnen bekijken.

Bouwen met respect voor de natuur

Bij het bouwen tussen twee Natura 2000-gebieden is er op allerlei manieren aandacht voor behoud en herstel van de natuur, tijdens en na het werk. Dit gebeurt bijvoorbeeld met de ecologische dijk. Voor de renovatie verzamelden vrijwilligers van de Stichting Het Levend Archief een enorme hoeveelheid zaden van de bijzondere ‘rotskustvegetatie’. Na de werkzaamheden hebben wij deze weer teruggeplaatst. Op de kruin en het binnentalud van de dijk is er een mengsel ingezaaid van 19 verschillende soorten grassen en kruiden, die veel insecten aantrekken.

Voortbouwend op de contracteisen van Rijkswaterstaat dragen we op meerdere manieren bij aan een grotere biodiversiteit. Mooi voorbeeld is de inzet van het door BAM ontwikkelde XblocPlus, ook wel Levvel-bloc genoemd, voor de dijkbekleding. Op zo’n grote schaal – 75.000 stuks – is deze innovatie nog niet eerder toegepast. Door de platte geruwde bovenzijde met getijdepoeltjes stimuleren ze de aangroei van kreeftjes, zeewieren en zeealgen, wat vele vogels aantrekt. De innovatieve betonblokken hebben door de vorm relatief weinig beton nodig en zijn makkelijk te plaatsen en te verwijderen voor eventueel hergebruik. Ook zijn er minder blokken nodig dan bij traditionele dijkbekleding het geval zou zijn.

Steeds wordt gezocht naar de optimale balans tussen veiligheid, uitvoerbaarheid en natuurherstel die dankzij de inzet van alle betrokkenen tot mooie resultaten leidt.